JavaScript-ə giriş

1.1 JavaScript və ECMAScript standartının tarixi

JavaScript — bu, dünyanın ən məşhur proqramlaşdırma dillərindən biridir və onun web development-də əhəmiyyətini şişirtmək çətindir. O, web səhifələrə interaktivlik və dinamizm qatır, müasir web-tətbiqləri mümkün edir və geniş spektrdə texnologiyalar və platformaları dəstəkləyir.

Hər 5 ildən bir JavaScript-də həqiqi bir inqilab baş verir və əgər belə davam edərsə, çox keçməz ki, JavaScript-də AI yaransın. Hekayə belə başlayır…

JavaScript-in doğuşu: 1995 il

1995-ci ildə Netscape Communications Corporation-da işləyən Brendan Eich adlı bir şəxs proqramlaşdırma dilini yaratdı ki, bu da sonradan JavaScript olaraq tanındı. Əvvəlcə Mocha adlandırıldı, sonra LiveScript və daha sonra JavaScript oldu. JavaScript-in yaranması Netscape-in interaktiv və dinamik web səhifələr yaratmaq strategiyasının bir hissəsi idi. Bu dil cəmi 10 günə yaradıldı və dərhal Netscape Navigator brauzerinin vacib bir hissəsinə çevrildi.

Standartlaşdırma: 1996-1997 il

1996-cı ildə Microsoft Internet Explorer brauzeri üçün JScript adlı öz JavaScript versiyasını təqdim etdi. Bir neçə versiyanın yaranması standartlaşdırma ehtiyacını gətirdi. 1997-ci ildə ECMA (European Computer Manufacturers Association) təşkilatı JavaScript-i ECMAScript adı altında standartlaşdırdı. İlk standart, ECMA-262 olaraq tanındı və dilin daha da inkişafı üçün əsas oldu.

JavaScript-in inkişafı (ES3 və ES5): 1999-2009 illər

1999-cu ildə ECMAScript 3 (ES3) standartı qəbul edildi ki, bu da çoxlu təkmilləşdirmələr və yeni imkanlar, məsələn, regulyar ifadələr, exception handling və strict mode daxil etdi. ES3 bir neçə il ərzində inkişafın əsası oldu.

2009-cu ilə gəldikdə ECMAScript 5 (ES5) təqdim edildi, hansı ki, aşağıdakı əhəmiyyətli funksiyaları daxil etdi: array metodları (forEach, map, filter və başqaları), getter və setter kimi aksesuar xüsusiyyətlər, strict mode və JSON ilə işin təkmilləşdirilməsi. ES5 dilin imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirdi və inkişafında mühüm addım oldu.

JavaScript İnqilabı (ES6): 2015 il

2015-ci il ECMAScript 2015 (ES6/ES2015) buraxılışı ilə yadda qaldı ki, bu da dilin ən əhəmiyyətli yeniliklərindən biri oldu. ES6 çoxlu yeni xüsusiyyətlər və təkmilləşdirmələr gətirdi, o cümlədən:

• Sınıflar: obyekt-yönümlü proqramlaşdırma dəstəyi
• Modullar: modul import və export imkanları
• Ox funksiyaları: funksiya təyini üçün yeni sintaksis
• Konstantlar və blok səviyyəli sahə: const və let-in daxil edilməsi
• Şablon sətirləri: dəyərlərin daxil edilməsiylə sətirlər yaratmaq üçün rahat yol
• Destrukturizasiya: array və obyektlərdən dəyərləri asanlıqla çıxarmaq imkanı
• Promises: asinxron proqramlaşdırma dəstəyi

Bu yeniliklər JavaScript-i daha güclü və mürəkkəb tətbiqlərin hazırlanması üçün rahat hala gətirdi.

Daimi inkişaf: 2016-cı ildən indiyə qədər

2016-cı ildən etibarən ECMAScript hər il yenilənməyə başladı, yeni funksiyalar və təkmilləşdirmələr əlavə etdi. Bu yeniliklər, ES6 qədər böyük olmasa da, dili inkişaf etdirir və onu daha effektiv və funksional edir. Son illərin yeniliklərindən bəziləri:

• Async/Await: asinxron proqramlaşdırmanı sadələşdirir
• Nullish Coalescing Operator: null və undefined ilə işləmək üçün rahat operator
• Optional Chaining: obyektlərin iç içə xüsusiyyətlərinə daxil olmaqda sadəlik
• BigInt: böyük tam ədədlərlə işləmək üçün dəstək

1.2 JavaScript-in təyinatı

JavaScript veb-səhifələrə interaktivlik və dinamik davranış əlavə etmək üçün yaradılıb. JavaScript-in əsas vəzifələrinə daxildir:

1. Hadisələrin emalı:

JavaScript istifadəçinin hərəkətlərinə, məsələn, kliklərə, siçan hərəkətlərinə, klavişlərin basılmasına və digər hadisələrə reaksiya göstərə bilər. Bu, açılan menyular, modal pəncərələr və slayderlər kimi interaktiv interfeys elementlərinin yaradılmasına imkan verir.

2. DOM ilə işləmə:

JavaScript HTML sənədinin strukturunu və məzmununu dinamik olaraq dəyişdirmək üçün alətlər təqdim edir. Bu, istifadəçinin hərəkətlərinə və ya serverdən alınan məlumatlara cavab olaraq səhifədə elementlərin əlavə edilməsini, silinməsini və ya dəyişdirilməsini əhatə edir.

3. Formların validasiyası:

JavaScript tez-tez istifadəçilərin formalarına daxil etdiyi məlumatların düzgünlüyünü yoxlamaq üçün istifadə olunur. Bu məlumatların serverə göndərilməsindən əvvəl yoxlanılması, səhv məlumatların göndərilməsinin qarşısını alır və istifadə rahatlığını artırır.

4. Asinxron sorğular:

AJAX (Asynchronous JavaScript and XML) kimi texnologiyalar serverdən məlumatları səhifəni yenidən yükləmədən yükləməyə imkan verir. Bu, daha sürətli və reaktiv veb-tətbiqləri mümkün edir.

1.3 JavaScript-in Tətbiq Sahələri

JavaScript-in tətbiq sahələri interaktiv veb-səhifələr yaratmaqdan daha genişdir. Onun universallığı və gücü onu proqramçılar üçün əvəzolunmaz bir alət edir.

1. Frontend inkişafı:

JavaScript istifadəçi interfeyslərinin hazırlanması üçün əsas dildir. Müasir kitabxanalar və framework-lər, məsələn, React, Angular və Vue.js, mürəkkəb və interaktiv veb-tətbiqlərin yaradılmasını xeyli asanlaşdırır. Bu alətlər proqramçılara komponentlər yaratmaq, tətbiqin vəziyyətini idarə etmək və serverlə effektiv qarşılıqlı əlaqə qurmaq üçün kömək edir.

2. Backend inkişafı:

Node.js-in yaranması ilə JavaScript server tərəfli inkişaf üçün populyar seçim oldu. Node.js serverdə JavaScript-kodun işlədilməsinə imkan yaradır ki, bu da sürətli və genişləndirilə bilən veb-tətbiqlər yaratmağı mümkün edir. Node.js-in geniş modul ekosistemi var, bunlara npm (Node Package Manager) vasitəsilə çıxış əldə etmək olar və bu, server məntiqinin inkişafını, məlumat bazası ilə işi və API-lərin reallaşdırılmasını asanlaşdırır.

3. Mobil inkişaf:

React Native və Ionic kimi frameworklərdən istifadə etməklə, proqramçılar iOS və Android üçün mobil tətbiqləri JavaScript-də yaza bilirlər. Bu frameworklər müxtəlif platformalar üçün bir kod bazasından istifadə etməyə imkan verir ki, bu da inkişaf üçün vaxtı və xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.

4. Oyunlar:

JavaScript tez-tez brauzer oyunlarının yaradılması üçün istifadə olunur. Phaser kimi frameworklər animasiya, fizika və səs effektləri ilə 2D oyunların yaradılması üçün güclü alətlər təqdim edir. Bu, JavaScript-i həm sadə, həm də mürəkkəb oyunların yaradılması üçün uyğun bir dil edir, oyunlar birbaşa brauzerdə işləyir.

5. İoT (İnternet of Things):

JavaScript ağıllı cihazlar və IoT üçün tətbiqlərin hazırlanmasında da istifadə olunur. Johnny-Five və Espruino kimi platformalar JavaScript-də mikrokontrollerlər üçün proqramlar hazırlamağa imkan yaradır. Bu, fizik dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa və internet vasitəsilə məlumat mübadiləsi edə bilən ağıllı cihazlar yaratmağa yeni imkanlar açır.

6. Test və avtomatlaşdırma:

JavaScript testlər yazmaq və müxtəlif prosesləri avtomatlaşdırmaq üçün istifadə olunur. Jasmine, Mocha və Chai kimi kitabxanalar modul testlərinin yazılması və tətbiqlərin test edilməsi üçün alətlər təqdim edir. Avtomatlaşdırma alətləri, məsələn Selenium və Puppeteer, veb-tətbiqlərlə avtomatik test aparmaq və qarşılıqlı əlaqə yaratmaq üçün skriptlər yaratmağa imkan verir.

Nəticə

JavaScript - 1995-ci ildə yaradılmasından bəri böyük yol keçmiş güclü və çevik bir proqramlaşdırma dilidir. Bugün bu dil müxtəlif sahələrdə istifadə olunur, veb inkişafdan tutmuş mobil tətbiqlərə qədər. Hər il JavaScript yeni funksiyalar və təkmilləşdirmələr təqdim edərək inkişaf edir və bu proqramçılar üçün sevindiricidir. Bu nə qədər gözəl bir şey!.