İnternetin təkrar ixtirası

1. Web-in yaranma tarixi

Bu günlərdə demək olar ki, hər kəs vaxtını internetdə keçirir. Məqalələr oxuyur, browser-dən istifadə edir, linklərə keçid edir. Amma çox az adam belə bir sual verir: internet nə vaxt və kim tərəfindən icad olunub? Biz artıq cavabı bilirik, amma hər şey o qədər də birmənalı deyil.

Məsələ ondadır ki, nəyi internet adlandırmaq lazımdır. Çox vaxt adi istifadəçi bir şeyi nəzərdə tutur, texniki mütəxəssis isə tamam başqa bir şeyi. Dünyanın ən iri data-mərkəzlərini birləşdirən kompüter şəbəkəsi daha 70-ci illərdə yaradılıb. Amma adi istifadəçiyə əlçatan olan internet (browser, linklər, hər cür səhifələr) 90-cı illərin əvvəlində bir nəfər tərəfindən icad olunub. Və bu belə başlayıb…

Keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində britaniyalı Tim Berners-Li interneti yenidən ixtira etdi 🌐. Amma, hər halda onun icad etdiyi şeyə Web demək daha doğrudur: World Wide Web, yəni www, yəni dünya toru. Bəli, bir nəfər dünya torunu icad edib 💪.

1986-1991-ci illərdə o, CERN adlı tədqiqat mərkəzində (Cenevrədə, İsveçrə) yeni elmi sənədləşmə standartı üzərində işləyirdi. Baxın, alimlər arasında belə ənənə var ki, elmi işlərini məqalələr şəklində dərc edirlər və məqalənin sonunda istifadə olunmuş ədəbiyyatın siyahısını göstərirlər. Başqa sözlə, elmi biliklər – bir-birinə link verən məqalələr siyahısıdır.

Yeri gəlmişkən, müasir Vikipediya onun yaradıcısının dünya torunu necə gördüyünə çox bənzəyir: bir-birinə keçidlər ilə bağlı olan elmi məqalələr, mənbələrin siyahısı və istifadə olunmuş ədəbiyyat. Və əgər Timin bəxti gətirsəydi, web indi də elə qalardı. Amma parlaq gələcəyə gedən yolda dünya hardasa səhv bir döngə etdi :)

Web-in əsasını təşkil edən üç texnologiya var:

• HTML-səhifə, mətn, şəkillər və digər HTML-səhifələrə keçidlər olan.
• Browser, HTML-səhifəni insan üçün ən rahat formada göstərən.
• http protokolu — web-serverlərin bir-biri ilə və browser-lərlə danışmaq üçün standart.

Tim Berners-Li bu şeyləri icad etməkdən çox, onları standartlaşdırdı. HTML SGML standartı əsasında yaradılmışdır. Tag-lar da oradan götürülmüşdür. Amma ilk web-browser olan WorldWideWeb proqramını Tim öz əli ilə 1990-cı ildə yazıb.

2. HTML — proqramlaşdırma dili deyil

HTML — proqramlaşdırma dili deyil və heç vaxt da olmayıb. Heç vaxt belə demə. Hətta CV yazanda belə, HTML-i proqramlaşdırma dilləri bölməsində qeyd etmə, yalnız "Tools" (texnologiyalar) bölməsində yerləşdir. CV-də HTML-i proqramlaşdırma dili kimi göstərmək böyük bir xətadır. Niyə?

Çünki HTML — sənəd nişanlama dilidir. Çox sadələşdirsək, HTML sənədi — bu, içərisinə şəkillər, cədvəllər, linklər və sairə əlavə edilmiş mətn (sənəd) deməkdir.

Güman edək ki, məqalə yazmaq istəyirsən, harada olacaq:

• Məqalənin adı (başlıq).
• Tək bir abzasdan ibarət olan məqalənin mətni.
• Bir şəkil.
• Bəzi vacib fikirləri qalın şriftlə vurğulamaq istəyirsən.
• Məqalənin ortasında hansısa faydalı məlumat üçün link vermək istəyirsən.

Bu sənədin brauzerdə necə görünəcəyinə bax:

Ev pişiyi Elmi sistematikaya görə, ev pişiyi — məməli yırtıcılar dəstəsinin pişiklər ailəsinə aid olan bir növdür. Tez-tez ev pişiyini meşə pişiyinin bir alt növü kimi nəzərdən keçirirlər, amma müasir bioloji sistematikaya (2017-ci il) əsasən, ev pişiyi ayrı bir bioloji növdür.

Gözəl görünür, elə deyilmi? HTML standartı bu sənədi həm insanlar, həm də kompüterlər üçün oxunaqlı etməyə imkan verir. O HTML standartında belə görünür:

Məqalənin mətni içinə xüsusi teqlər əlavə edilib, bu teqləri həm insan, həm də kompüter (brauzer) başa düşür. Brauzer məqaləni oxucu üçün gözəl göstərə bilər, məqalənin yaradıcısı isə onu problemsiz redaktə edə bilər.

3. HTTP protokolunun yaranması

HTML abbreviaturası Hyper Text Markup Language kimi açıqlanır — hiper mətn sənədlərinin işarələmə dili. Hiper mətn — bir-birinə istinad edən səhifələrdən ibarət sənəddir. Bəs http nədir?

HTTP abbreviaturası Hyper Text Transfer Protocol kimi açıqlanır — hiper mətn ötürmə protokolu (standartı). http (və ya https) siz bunu brauzerinizin ünvan sətrində görə bilərsiniz, əgər açılmış səhifənin linkini kopyalamağa çalışsanız.

Tipik bir səhifə linki belə görünür:

http://google.com/logo.jpg

Linkin əvvəlində protokolun adı gəlir və bundan sonra iki nöqtə və iki çapraz xətt yazılır. Tim Berners-Li bir dəfə müsahibələrinin birində danışmışdı ki, əgər bilsəydi http protokolu bu qədər məşhur olacaq, daha qısa bir şey tapardı (çünki dünyanın demək olar ki, bütün linkləri http:// və ya https:// ilə başlayır).

Maraqlı fakt: Tim hələ sağdır, indi təxminən 70 yaşı var. O, hər gün internetdən istifadə edir və onun sevimli sitatı belədir: "Hər hansı bir şeyi yaxşı etmək istəyirsənsə - özün et". Bəs siz öz icadınızdan dünya əhalisinin hər gün istifadə etdiyi bir vəziyyətdə necə hiss edərdiniz?